Πρώτη χημειοθεραπεία: Τι παρενέργειες μπορεί να υπάρξουν;

Συγγραφέας: 
Ζωή Απάλλα, PhD
Αν. Καθηγήτρια Δερματολογίας Α.Π.Θ, Β’ Δερματολογική Κλινική 
DERMOMEDICA, Λεωφόρος Κ. Καραμανλή 60, Θεσσαλονίκη

Οι δερματικές αντιδράσεις λόγω χημειοθεραπείες είναι εξαιρετικά συχνές και μπορεί να κυμαίνονται από ήπιες ως και απειλητικές για τη ζωή καταστάσεις. Υπό αυτό το πρίσμα, οποιαδήποτε αλλαγή στο δέρμα του ατόμου που βρίσκεται σε χημειοθεραπεία, συστήνεται να εξετάζεται από ειδικό δερματολόγο. 
Η αιτία εμφάνισης δερματικών ανεπιθύμητων ενεργειών στα πλαίσια χημειοθεραπείας δεν είναι απόλυτα σαφής, αλλά σε μια πλειοψηφία περιπτώσεων φαίνεται να έχει είτε τοξική, είτε αλλεργική βάση. 
Οι αλλεργικές αντιδράσεις μπορεί να είναι ανεξάρτητες από τη δόση του φαρμάκου και ενδέχεται να επιμείνουν για καιρό, παρά τη διακοπή του φαρμάκου που τις προκάλεσε. Οι αντιδράσεις που έχουν αλλεργικό υπόβαθρο είναι ιδιαίτερα σημαντικό να διαγιγνώσκονται σωστά, καθώς η μελλοντική έκθεση στην ίδια ουσία θα μπορούσε να προκαλέσει πολύ πιο σοβαρή αντίδραση.
Αντίθετα με αυτές που έχουν αλλεργικό υπόβαθρο, οι τοξικές αντιδράσεις είναι δοσοεξαρτώμενες και γενικά έχουν την τάση να υποχωρούν σύντομα μετά τη διακοπή του υπεύθυνου φαρμάκου.

Στην πλειοψηφία τους, οι δερματικές αντιδράσεις εμφανίζονται εντός δύο έως τριών εβδομάδων από την έναρξη της χημειοθεραπείας και υποχωρούν 10 έως 12 εβδομάδες μετά τη διακοπή της θεραπείας.
Υπάρχουν παράγοντες που μπορεί να αυξήσουν τον κίνδυνο εμφάνισης δερματικής τοξικότητας από χημειοθεραπεία, όπως για παράδειγμα η ηλικία, η ηπατική και νεφρική νόσος, αλλά και ο τρόπος χορήγησης του χημειοθεραπευτικού φαρμάκου. 

Οι τύποι των δερματικών ανεπιθύμητων ενεργειών που μπορεί να προκαλέσει η χημειοθεραπεία είναι:

Ξηροδερμία

Το ξηρό δέρμα χαρακτηρίζεται από ήπια απολέπιση, τραχύτητα, αίσθημα τραβήγματος και πιθανώς κνησμό. Παράγοντες που μπορεί να επιδεινώσουν την ξηροδερμία είναι η αφυδάτωση, οι ακραίες καιρικές συνθήκες, τα προϊόντα που περιέχουν αρωματικές ουσίες και το ιστορικό αλλεργιών ή άλλων δερματοπαθειών.

Λόγω της πολύ συχνής εμφάνισης ξηροδερμίας στους ογκολογικούς ασθενείς συστήνεται ως μέτρο πρόληψης και μετριασμού του δυσάρεστου αυτού συμπτώματος η καθημερινή χρήση κατάλληλων ενυδατικών σκευασμάτων που στοχεύουν στην αποκατάσταση του επιδερμιδικού φραγμού, της υγρασίας και της λίπανσης του δέρματος που υπολείπονται λόγω της τοξικής δράσης της χημειοθεραπείας.

Συμβουλές που μπορείτε να ακολουθήσετε για να διαχειριστείτε καλύτερα το ξηρό δέρμα:

• Αποφύγετε τη χρήση προϊόντων περιποίησης του δέρματος που περιέχουν αιθανόλη και αρώματα

• Αποφύγετε την επαφή με ερεθιστικούς παράγοντες ή οποιοδήποτε υλικό στο οποίο μπορεί να είστε αλλεργικοί (απορρυπαντικά, φυτά, κατοικίδια, σκληρές χημικές ουσίες σε προϊόντα καθαρισμού οικιακής χρήσης, γάντια από καουτσούκ, κοσμήματα, φτερά, γρασίδι και γύρη, τεχνητά νύχια, κόλλες κλπ).

• Μετά το ντους σκουπιστείτε ταμποναριστά με μια μαλακή πετσέτα, αντί να τρίβετε έντονα.

• Χρησιμοποιήστε ήπια καθαριστικά.

• Κάντε σύντομα, δροσερά ντους, αντί για μεγάλης διάρκειας, ζεστά μπάνια.

• Αποφύγετε το ξύρισμα για μικρό διάστημα, έως ότου αποκατασταθεί η ξηροδερμία με τη βοήθεια των κατάλληλων σκευασμάτων.

• Προτιμήστε μαλακά βαμβακερά ρούχα, αντί για μάλλινα και συνθετικά.

• Πλένετε τα ρούχα σας με ήπιο απορρυπαντικό και αποφύγετε το μαλακτικό στην πλύση.

• Φοράτε γάντια στον κρύο καιρό.

• Αποφύγετε την έκθεση στον ήλιο. Φοράτε αντηλιακό SPF 30 (ή υψηλότερο) και προστατευτικό ρουχισμό.

• Πίνετε πολλά υγρά, ώστε να κρατήσετε το σώμα σας καλά ενυδατωμένο.

• Χρησιμοποιείτε καθημερινά ενυδατικές κρέμες. Οι ενυδατικές κρέμες αποτρέπουν την απώλεια νερού δημιουργώντας ένα προστατευτικό φιλμ στην επιφάνεια του δέρματος, ενώ παράλληλα προστατεύουν από κοινά αλλεργιογόνα.

• Επισκεφθείτε το δερματολόγο σας για να σας καθοδηγήσει σχετικά με την περιποίηση του δέρματός σας.

Flushing (έξαψη)

Έξαψη είναι μια προσωρινή ερυθρότητα του προσώπου και του λαιμού που προκαλείται από τη διαστολή των τριχοειδών αγγείων του αίματος. Flushing μπορεί να προκληθεί από ποικίλες αιτίες, συμπεριλαμβανομένων ορισμένων φαρμάκων χημειοθεραπείας (πχ βλεομυκίνη, καρβοπλατίνη, καρμουστίνη, σισπλατίνη, κυκλοφωσφαμίδη, δακαρβαζίνη, διαιθυλστιλβεστρόλη, ντοσεταξέλη, δοξορουβικίνη, φθοροουρακίλη, λομουστίνη, πακλιταξέλη, προνικαρποζιδίνη, πλικαμυκίνη).

Καθώς πρόκειται για ένα σύμπτωμα που μπορεί να πυροδοτηθεί από πολλές και διαφορετικές αιτίες, συστήνεται η άμεση επίσκεψη στον ειδικό δερματολόγο.

Υπερμελάγχρωση

Η υπερμελάγχρωση είναι μια αλλαγή στη χροιά του δέρματος, το οποίο γίνεται πιο σκούρο του φυσιολογικού. Η υπερμελάγχρωση μπορεί να αφορά το σύνολο της δερματικής επιφάνειας (ως διάχυτο σκουρόχρωμο δέρμα), ή μπορεί να είναι εντοπισμένη σε κάποια/-ες περιοχές. Αντίστοιχα με την αλλαγή στο χρώμα του δέρματος, ορισμένα φάρμακα μπορεί να προκαλέσουν αλλαγές και στο χρώμα των νυχιών, των μαλλιών, της γλώσσας ή/και των ούλων.Η υπερμελάγχρωση είναι συχνή ανεπιθύμητη ενέργεια κάποιων χημειοθεραπευτικών φαρμάκων, όπως για παράδειγμα των αλκυλιωτικών παραγόντων.

Αντίθετα, αποχρωματισμός συμβαίνει πολύ σπανιότερα, κυρίως σε περιοχές πίεσης, όπως κάτω από αυτοκόλλητες ταινίες ή επιδέσμους. Αυτό έχει αναφερθεί με φάρμακα όπως η βουσουλφάνη, κυκλοφωσφαμίδη, σισπλατίνη, ταξάνες, ετοποσίδη και άλλα χημειοθεραπευτικά.

Η αιτία αυτών των δερματικών αντιδράσεων είναι προς το παρόν άγνωστη, αλλά φαίνεται να περιλαμβάνει άμεση τοξικότητα, διέγερση μελανοκυττάρων (κύτταρα στο δέρμα υπεύθυνα για το χρώμα του δέρματος) και μεταφλεγμονώδεις αλλοιώσεις. Αν και οι δερματικές αντιδράσεις μπορεί περιστασιακά να είναι μόνιμες, στις περισσότερες περιπτώσεις, οι διαταραχές στη χροιά θα υποχωρήσουν σταδιακά μετά τη διακοπή της χημειοθεραπείας.

Σε κάθε περίπτωση για την ορθή διάγνωση και έγκαιρη αντιμετώπιση θα πρέπει να αναζητήσετε τη γνώμη του δερματολόγου σας.

Αλλαγές στα νύχια

Τα νύχια είναι μια θέση ιδιαίτερα ευαίσθητη στη δράση της χημειοθεραπείας και πολύ συχνά προσβάλλονται στην πορεία της. Η πιο συχνά εμφανιζόμενη διαταραχή είναι η μελανονυχία (φαιό ή γκρίζο χρώμα νυχιού). Ογκολογικά φάρμακα που μπορεί να προκαλέσουν αλλαγή στο χρώμα του νυχιού είναι η μπλεομυκίνη, η κυκλοφωσφαμίδη, η δαυνορουβικίνη, η δοξορουβικίνη, η φθοριοουρακίλη, η υδροξυουρία, η αμινογλουτεθιμίδη, η βουσουλφάνη, η σισπλατίνη, η δακαρβαζίνη, η ντοσιταξέλη κ.α. Άλλες αλλαγές στα νύχια περιλαμβάνουν τις γραμμές του Beau (οριζόντιες αυλακώσεις της πλάκας του νυχιού), τις γραμμές του Mee (διακοπτόμενες, οριζόντιες, λευκές γραμμές της πλάκας του νυχιού), τη λευκωνυχία (λευκός διάχυτος αποχρωματισμός), την ονυχόλυση (αποκόλληση του νυχιού από την κοίτη του) και άλλες μορφές δυστροφιών.

Οι παραπάνω αναφερόμενες αλλοιώσεις των νυχιών είναι προσωρινές και τελικά υποχωρούν μόλις σταματήσει η λήψη του υπεύθυνου φαρμάκου. Ωστόσο, η αποκατάσταση γίνεται αργά και ολοκληρώνεται συνήθως μετά από κάποιους μήνες από το πέρας της χημειοθεραπείας.

Τέλος, συχνές είναι και οι λοιμώξεις (μυκητιακές και μικροβιακές) της περιοχής του νυχιού, λόγω της ανοσοκαταστολής που προκαλεί η ογκολογική αγωγή. Σε κάθε περίπτωση υποψίας επιμόλυνσης θα πρέπει να επισκεφθείτε το δερματολόγο σας.

Προληπτικά μέτρα που μπορείτε να εφαρμόσετε περιλαμβάνουν:

• Διατηρήστε τα νύχια των χεριών και των ποδιών σας καθαρά και περιποιημένα. Τα νύχια δεν θα πρέπει να κόβονται πολύ βαθιά (μήκος περίπου 2 χιλιοστά).

• Φορέστε γάντια για τον καθαρισμό του σπιτιού ή/και την κηπουρική, για να ελαχιστοποιήσετε τους τραυματισμούς και να αποτρέψετε τη μόλυνση.

• Μην χρησιμοποιείτε βερνίκια νυχιών και μην βάζετε ψεύτικα νύχια έως ότου τα νύχια σας μεγαλώσουν και επανέλθουν στο φυσιολογικό.

Φωτοευαισθησία

Η χημειοθεραπεία και άλλες θεραπείες για τον καρκίνο αυξάνουν την ευαισθησία στην υπεριώδη ακτινοβολία, προκαλώντας μια παρενέργεια που είναι γνωστή ως φωτοευαισθησία από φάρμακα. Οι περισσότεροι ασθενείς που αναπτύσσουν αυτού του τύπου τη φωτοευαισθησία παρουσιάζουν τις λεγόμενες φωτοτοξικές αντιδράσεις. Συγκεκριμένα, σε διάστημα 5-20 ωρών από την έκθεση στον ήλιο, μπορεί να εμφανιστεί εικόνα σοβαρού ηλιακού εγκαύματος με περιοχές έντονης ερυθρότητας, οιδήματος (πρηξίματος), ορόρροιας (εκροή υγρού), φυσαλίδων και στη συνέχεια σταδιακής απολέπισης (ξεφλούδισμα). Λιγότερο συχνή παρενέργεια είναι οι φωτοαλλεργική αντίδραση, όπου τα παραπάνω συμπτώματα μπορεί να εμφανιστούν ή να εξαπλωθούν και στο δέρμα που δεν εκτέθηκε απευθείας στον ήλιο. Σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις, η χημειοθεραπεία μπορεί να προκαλέσει την επανεμφάνιση ενός ηλιακού εγκαύματος, συχνά με βαρύτερα συμπτώματα, εάν τα φάρμακα χορηγηθούν μία εβδομάδα μετά το αρχικό ηλιακό έγκαυμα. Αυτό το φαινόμενο φωτοευαισθησίας είναι γνωστό και ως αντίδραση ανάκλησης της υπεριώδους ακτινοβολίας (UV recall reaction). Η χημειοθεραπεία και άλλες θεραπείες για τον καρκίνο μπορούν επίσης να κάνουν το δέρμα πιο ευαίσθητο σε λοσιόν και κρέμες, περιλαμβανομένων και των αντηλιακών σκευασμάτων.

Η αντηλιακή προστασία του ευαίσθητου αυτού πληθυσμού είναι αναπόσπαστο κομμάτι της κυρίως θεραπείας τους.  Ο ογκολογικός ασθενής πρέπει να χρησιμοποιεί καθημερινά αντηλιακό σε όλο το ηλιοεκτεθειμένο δέρμα, ανεξαρτήτως καιρού και εποχής. Εάν ο ασθενής δεν έχει μαλλιά, ή έχει προκληθεί απώλεια μαλλιών λόγω χημειοθεραπείας, θα πρέπει να εφαρμόζει αντηλιακό και στο τριχωτό της κεφαλής, ενώ δεν θα πρέπει να παραλείπει τα χείλη και τα αυτιά. Η Αμερικανική Ακαδημία Δερματολογίας συστήνει τη χρήση αντηλιακών σκευασμάτων ευρέος φάσματος με δείκτη SPF 30 ή μεγαλύτερο, καθώς και την αποφυγή ή τον περιορισμό των υπαίθριων δραστηριοτήτων τις ώρες αιχμής (10 π.μ.-4 μ.μ). Ορισμένα αντηλιακά σκευάσματα λειτουργούν καλύτερα από άλλα, ενώ αντίθετα, κάποια εξ αυτών περιέχουν χημικές ουσίες που μπορεί να είναι ερεθιστικές για το ήδη ευαίσθητο δέρμα των ογκολογικών ασθενών.

Το ιδανικό αντηλιακό θα πρέπει να είναι "ευρέως φάσματος", δηλαδή να προστατεύει από όλο το φάσμα των επιβλαβών ακτίνων UVA/UVB. Τα αντηλιακά που κυκλοφορούν στην αγορά ποικίλλουν σημαντικά ως προς τις ιδιότητές τους και το επίπεδο αντηλιακής προστασίας που παρέχουν, ακόμη και για άτομα που δεν διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο λόγω της χημειοθεραπείας. Σημαντικό επίσης είναι το αντηλιακό να μην είναι της περασμένης σεζόν, καθώς το περιεχόμενο μιας συσκευασίας του περασμένου έτους μπορεί να μην είναι πλέον αποτελεσματικό.
Πέρα από το αντηλιακό, η μηχανική προστασία με ομπρέλες, ειδικό ρουχισμό, καπέλο με φαρδύ γείσο, γυαλιά ηλίου και τεχνητές σκιές είναι απαραίτητη. Καθώς η χημειοθεραπεία μπορεί να κάνει τα μάτια πιο ευαίσθητα στο φως και να προκαλέσει άλλες αλλαγές στην όραση, η χρήση γυαλιών ηλίου θα βοηθήσει στην αποφυγή αυτών των παρενεργειών από τους οφθαλμούς.